ARKEOLOJİYE FARKLI BİR BAKIŞ: PROF. DR. FAHRİ IŞIK

Modern arkeoloji uzun yıllardır kazı, buluntu, tarihleme ve analitik bilimsel yöntemler üzerinden ilerliyor. Ancak bu alanda, zaman zaman geleneksel kalıpları sorgulayan, farklı bakış açıları getiren düşünürler de olmuştur. Türkiye’de bu alandaki en dikkat çekici isimlerden biri kuşkusuz Prof. Dr. Fahri Işık’tır. Antalya ve çevresindeki arkeolojik çalışmalarıyla bilinen Işık, yalnızca kazılarla değil, arkeolojik düşünceye kattığı alternatif yorumlarla da tanınır. Onun düşünsel dünyasında “alternatif arkeoloji” sadece geçmişi yeniden kazmak değil, geçmişin yorumlarını yeniden inşa etmektir.

Batı Merkezli Arkeolojiye Eleştiri

Fahri Işık’ın alternatif arkeoloji anlayışı, öncelikle Batı merkezli tarih ve arkeoloji anlayışına yönelik eleştirilerle başlar. Ona göre Antik Yunan kültürü, Batı tarafından idealize edilerek dünya tarihinin merkezine yerleştirilmiş, Anadolu’nun katkısı ise sistemli biçimde görmezden gelinmiştir. Işık, özellikle Homeros destanlarının, Anadolu uygarlıklarının tarihsel gerçekliğinden bağımsız ele alınmasını eleştirir. Ona göre bu yaklaşım, kültürel sürekliliği parçalayarak Yunan’ı “başlangıç” olarak yüceltir, Anadolu’yu ise yalnızca bir “sahne”ye indirger.

Anadolu’nun Özneleşmesi

Fahri Işık’a göre Anadolu, sadece Batı’nın tarihsel anlatılarına malzeme sağlayan bir coğrafya değil, başlı başına özgün bir uygarlıklar alanıdır. Alternatif arkeolojinin en temel savı da budur: Anadolu’nun tarihsel özneliğini geri kazandırmak. Işık, Likya, Luwi ve Hitit medeniyetlerinin tarihsel rollerini yeniden yorumlayarak, bu uygarlıkların Yunan dünyasına etkilerinin çok daha derin olduğunu vurgular. Örneğin, Apollon ve Artemis gibi tanrı figürlerinin kökenlerinin Anadolu mitolojisine dayandığını savunur.

Arkeolojide Mitoloji ve Kültürel Bellek

Alternatif arkeolojinin bir diğer yönü, bilimsel verilerin mitolojik anlatılarla ilişkilendirilmesidir. Fahri Işık, mitolojiyi salt efsane değil, toplumsal hafızanın bir yansıması olarak görür. Ona göre mitoloji, arkeolojik verilerin anlamlandırılmasında anahtar rol oynar. Bu nedenle mitolojik kaynakların yerel versiyonları incelenmeden yapılan her yorum eksik kalacaktır. Işık, Batı kaynaklı mitoloji yorumlarının Anadolu’daki yerel anlatıları bastırdığını ve kültürel belleği tek tipleştirdiğini ileri sürer.

Kimin Arkeolojisi?

Fahri Işık’ın arkeolojiye dair temel sorularından biri şudur: “Kimin arkeolojisini yapıyoruz?” Bu sorunun cevabı, onun alternatif arkeoloji fikrinin özüdür. Arkeolojik kazılar kimin adına yapılır? Ortaya çıkarılan eserler kimin tarihini anlatır? Bu sorular, sadece akademik değil, politik ve kültürel boyutlar da taşır. Işık’a göre arkeoloji, yerel halkla, geçmişle ve kültürel mirasla bütünleşmeli; sadece dış sermaye veya akademik prestij için yapılmamalıdır.

Yerli Arkeoloji ve Kültürel Aidiyet

Alternatif arkeolojinin bir diğer dayanağı da yerli arkeoloji kavramıdır. Fahri Işık, Türkiye’de yapılan kazıların sadece Batılı bilimsel normlara göre değil, aynı zamanda Anadolu halklarının kültürel belleğine dayalı olarak da yürütülmesini savunur. Ona göre yerel halk, kendi geçmişini yalnızca müzelerde görmekle kalmamalı, onun bir parçası olmalıdır. Bu, arkeolojinin yalnızca bir bilim değil, aynı zamanda kültürel adalet meselesi olduğunu da gösterir.

Sonuç: Geçmişin Yeniden İnşası

Fahri Işık’ın alternatif arkeoloji düşüncesi, sadece bir yöntem tartışması değil, aynı zamanda bir zihniyet değişimidir. Bu anlayış, geçmişe sadece nesnelerle değil, anlamlarla da yaklaşmayı önerir. Arkeolojinin sessizliğe gömülmüş öznelerini konuşur kılmak, Anadolu’nun tarihsel hafızasını canlandırmak, Batı merkezli anlatıları sorgulamak bu yaklaşımın temel direkleridir. Alternatif arkeoloji, geçmişi sadece kazmak değil, aynı zamanda yeniden yazmaktır.